Gerald Schut
Het nieuws was niet te missen in de tweede week van maart. Oven- en magnetronklokjes op het hele vaste land van Europa liepen 6 minuten achter door een administratief conflict tussen de netbeheerders van Kosovo en Servië. Maar wat was er nu eigenlijk precies gebeurd? En hoe werkt het?
Eerst de oorsprong van het probleem: al meer dan tien jaar betalen de vier noordelijke provincies van Kosovo, die vooral door etnische Serviërs bewoond worden, niet het volle pond voor hun energieverbruik, omdat zij de autoriteiten in Pristina niet erkennen. Al die tijd heeft de rest van Kosovo een maandelijkse opslag op zijn energierekening betaald om het gat uit het noorden te dichten. Tot begin dit jaar. Toen besloot de overheid van Kosovo hiermee te stoppen. Het gevolg was dat de bewoners van het noorden van Kosovo nog wel stroom verbruikten, maar dat niemand daar meer voor betaalde. Ook niet de Servische netbeheerder die sinds 2015 als regionaal coördinator van het Blok Servië-Macedonië-Kosovo verantwoordelijk was voor de stabiliteit van netwerk. Volgens de Europese koepel van netbeheerders ENTSO-E had Servië als regionaal coördinator de verantwoordelijkheid het gat op te vangen. De collectieve schade voor het gratis stroomverbruik in Noord-Servië bedroeg ondertussen 113 GWh, ofwel grofweg € 5,6 miljoen. Kosovo heeft inmiddels een deel van de schade op zich genomen, terwijl de Duitse ex-minister Töpfer met de twistende partijen zoekt naar een structurele oplossing.
Op internet circuleerden ondertussen onbevestigde geruchten, dat in Noord-Kosovo massale bitcoin mining plaats zou vinden. Hoewel hier geen bewijzen voor zijn, is iedere plek waar je niet voor je stroomverbruik betaalt natuurlijk een droomlocatie voor een serverfarm.
Maar hoe zorgt een ruzie op de Balkan nu voor achterlopende klokjes in Nederland? De Zwitserse netbeheerder Swissgrid, verantwoordelijk voor monitoring van de Europese netfrequentie legt uit: ‘Het Europese stroomnet staat voortdurend op cruise control.’ Als er in totaal meer stroomverbruik dan productie is, wordt de netfrequentie lager dan de standaard 50 Hz (en andersom). Generatoren zijn zo ingesteld dat ze bij een lage netfrequentie bij schakelen en bij een hoge frequentie terugschakelen. Daardoor schommelt de netfrequentie altijd heel dicht rondom de 50 Hz. Dat gaat altijd goed, behalve als er een bewust ‘lek’ is gemaakt, zoals in Kosovo. ‘We hebben een procedure die is ontworpen voor incidenten gebruikt om een structureel probleem op te lossen,’ zegt Han Slootweg, deeltijdhoogleraar Smart Grids aan de TU/e. ‘Het mechanisme is bedoeld om kortdurende verstoringen van het evenwicht tussen elektriciteitsproductie en -verbruik te corrigeren, maar bleef nu maandenlang actief, omdat niemand de verantwoordelijkheid nam om de netfrequentie weer op te schroeven. Daarvoor is energie nodig en die moet iemand produceren. Net zoals er extra energie nodig is om een kind dat je duwt op de schommel, hoger wilt laten schommelen.’
Waarom worden magnetronklokjes eigenlijk aangestuurd door de netfrequentie in plaats van een quartz kristal, dat minder dan een euro kost? Quartz kristallen geven als ze verouderen een afwijking en die afwijking wordt vergroot door temperatuurverschillen. Ovens en magnetrons zijn dus bij uitstek ongeschikt voor quartz oscillatoren.
Welke andere apparaten worden aangestuurd door de netfrequentie? Het luchtalarm ging op verschillende plekken in Nederland niet af, vanwege een veiligheidsprotocol tegen hackers dat inmiddels is aangepast. Als het tijdsverschil tussen twee specifieke klokken groter was dan drie minuten werd het alarm geblokkeerd. Tenslotte wordt de draaisnelheid van grammofoonspelers bepaald door de netfrequentie, maar vermoedelijk hebben weinig langspeelliefhebbers het verschil tussen 50Hz en 49,996Hz gehoord.
