Special – Topproject: Hoe schadelijk is antibiotica in de bodem?

Rijkert Knoppers

In de bodem van akkers waar dierlijke mest is gebruikt, bevinden zich hogere hoeveelheden resistentiegenen. Antibiotica zit ook in mest, grond en grondwater. Dit blijkt uit onderzoek van een breed consortium met als penvoerder het milieuadviesbureau Geofox-Lexmond. Vervolgonderzoek moet uitwijzen of er problemen zijn te verwachten voor dier- en volksgezondheid en voor de bodemecosystemen.

In 2007 gaf de Stichting Kennisontwikkeling Kennisoverdracht Bodem (SKB) aan het onder meer in Tilburg gevestigde milieuadviesbureau Geofox-Lexmond de opdracht om in kaart te brengen hoe het gebruik van dierlijk mest kan leiden tot milieubelasting met antibiotica. Bij Geofox-Lexmond werken totaal 125 mensen op drie verschillende locaties, uitsluitend op het gebied van bodem, water en milieu. Het gaat vooral om hoog opgeleide medewerkers, waaronder ingenieurs uit Delft en Wageningen en bijvoorbeeld geologen en biologen van de universiteiten van Utrecht en Leiden. Ook zijn er verschillende medewerkers op mbo-niveau, die vooral buitenwerk verrichten zoals veldwerk, inspecties, milieukundige begeleiding en directievoering.

 

Onlangs vond de afronding van het drie jaar durend onderzoek plaats, na onder meer bestudering van de relevante literatuur, onderzoek naar gehalten antibiotica in mest, grond en grondwater en resistentieonderzoek. Daarnaast hield het bureau in totaal vijftien interviews met betrokkenen. Hierbij is de keten van antibioticatoediening in de veehouderij tot en met de potentiële beïnvloeding van drinkwaterwinning onderzocht. Tot de afronding van het onderzoek was nog vrijwel geen veld- en laboratoriumonderzoek verricht naar de milieueffecten van het toedienen van antibiotica aan vee.

 

‘De vijftien interviews zijn gehouden met mensen die een rol spelen in de hele keten’, vertelt projectcoördinator drs. Joost van Schijndel. ‘De interviews zijn gehouden voorafgaand aan het literatuuronderzoek en het veldonderzoek.’ De betreffende literatuur bestond uit algemene rapporten over antibiotica (wetgeving, gebruik, emissies, transport, gedrag, effecten en risico’s) en enkele onderzoeksrapporten uit het buitenland over de milieubelasting door antibiotica. Maar ook in het buitenland bleek nauwelijks veldonderzoek naar het vóórkomen van antibiotica in grond en grondwater gedaan te zijn. Het onderzoek is enkele jaren geleden gestart op initiatief van Geofox-Lexmond en krijgt ondersteuning van een groot consortium, waarin behalve ministeries en provincies ook verschillende partijen op het gebied van landbouw, diergeneesmiddelen en genetisch onderzoek participeren, met name Alterra, IRAS en Ducares.

 

‘Omdat er in ons land zo ontzettend veel mest in de bodem terecht komt, waar veel resten van medicijnen in zitten, zou dat in onze visie een potentiële milieuverontreiniging kunnen opleveren, die ook effect kan hebben op de resistentievorming tegen antibiotica’, aldus Van Schijndel. ‘De gesprekken met vertegenwoordigers van de verschillende ministeries, de Nederlandse Organisatie van Geneesmiddelenfabrikanten Fidin, de Koninklijke Maatschappij van de Diergeneeskunde en bijvoorbeeld de overkoepelende organisatie van drinkwaterbedrijven Vewin bevestigden ons vermoeden dat er over deze problematiek nog maar weinig bekend is.’

 

Volgens Van Schijndel zou resistentievorming kunnen betekenen dat door de grootschalige verspreiding van mest, waarin antibioticaresiduen zitten, er een continue belasting plaats vindt in het milieu. Wanneer bacteriën vervolgens langdurig worden blootgesteld aan een relatief lage dosis antibiotica kunnen ze een resistentie tegen antibiotica opbouwen. Door verspreiding van de bacteriën zouden er vervolgens voor mensen en dieren mogelijke gezondheidsrisico’s kunnen ontstaan. ‘De Wereldgezondheidsorganisatie stelt dat antimicrobiële resistentie een van de grootste bedreigingen is voor de gezondheid van de mens, dus verder onderzoek naar dit risico is van groot belang.’

 

Omdat er geen andere referenties beschikbaar zijn, is het tot nu toe moeilijk om al een definitief waardeoordeel over de meetresultaten te geven, stelt Van Schijndel. Vandaar dat Geofox-Lexmond samen met het consortium bij SKB wil voorstellen dat er een vervolgonderzoek komt. ‘We hebben als consortium al een aantal aanbevelingen gedaan, onder meer om meer data te gaan verzamelen’, aldus Van Schijndel. ‘Ook het onderzoek naar het gedrag van de antibiotica in het milieu zou aandacht moeten krijgen, zoals het transport en de biologische afbraak. En de mogelijke overdracht van bacteriën op mensen en dier zou aan de orde moet komen, terwijl ook de mogelijke verstoring van bodemecosystemen onderwerp van de studie zou moeten zijn.’