Gerald Schut
Japan is de mondiale koploper op het gebied van robotica. Het land produceert 55 % van de industriële robots ter wereld. Zo worden ook Tesla’s en Fords in elkaar gezet door de robotarmen van het Japanse FANUC, de grootste robotmaker ter wereld. Door de vergrijzing rukt automatisering nu ook op in de dienstensector, waar de mens moelijker te vervangen is.
Saori Shibata van de Universiteit Leiden deed onderzoek naar automatisering in de Japanse horeca en signaleert kansen en nadelen, die ook voor de Nederlandse cafés, restaurants en hotels zullen gaan spelen. Mede door een hoge doorloop denkt de branche jaarlijks 150.000 vacatures te moeten vervullen, terwijl de loonkosten fors zullen gaan stijgen door hogere WW-premies voor flexwerkers.
De kans dat we in Nederland absurdistische taferelen te zien krijgen zoals bij het Japanse Henn Na Hotel, dat tot voor kort bemand werd door een dikke 200 reptielachtige robots, is klein. Eerder dit jaar stuurde het hotel de helft van de robots naar de vuilnisbelt, onder meer doordat klanten slapeloze nachten overhielden aan een robot-assistent die hen voortdurend wekte omdat hij hun gesnurk aanzag voor onduidelijk stemcommando’s. Maar wat staat ons dan wel te wachten?
‘Automatisering is in Japan veel verder gevorderd dan in Nederland, doordat de tekorten op de arbeidsmarkt veel sterker zijn. Dat komt weer door de veel scherpere vergrijzing. Daardoor hebben werkgevers een grotere prikkel om nieuwe technologie in te zetten om arbeid te vervangen. Dat gebeurde eerst in jaren 80 en 90 in de maakindustrie. De Japanse auto-industrie was en is de sterkst gerobotiseerde ter wereld. Nu is ook de dienstensector aan de beurt. Dat is lastiger, omdat je met mensen werkt, maar als de tekorten op de arbeidsmarkt maar groot genoeg zijn, zie je het toch gebeuren. Ik heb me in mijn onderzoek alleen op automatisering in hotels en restaurants gericht.’
‘Op allerlei manieren grijpt automatisering in de horeca om zich heen. Zo zijn er steeds meer restaurants, waar klanten hun bestellingen via tablets plaatsen [zoals je in Nederland ook ziet bij bijvoorbeeld McDonalds]. In een keten van sushi-restaurants met 500 vestigingen is de door het grote investeringsfonds SoftBank gefinancierde emotionele robot Pepper geïntroduceerd. Eerlijk gezegd heeft die niet veel meer functionaliteit dan een tablet, maar de bedoeling is dat hij voor mensen herkenbaarder is. Uiteindelijk is dit vooral een marketing-gimmick. Sushi-restaurants hebben robots die rijst maken, die via een lopende band bij de klant komt. Sushi-restaurants zijn hier het verst mee. Smart maps van de voorraadkamer van restaurants, die garanderen dat de voorraden op peil blijven zijn een ander voorbeeld.’
‘Japan heeft beduidend grotere arbeidstekorten, maar in Nederland wordt het tekort aan werknemers in de horeca nu ook echt serieus. In Japan is 27 % van de bevolking ouder dan 65. In Nederland is het 19 %, maar groeiende. Een verschil is dat het personeelstekort in Nederland voor een belangrijk deel is opgevangen met buitenlandse werknemers. Dat is in Japan niet het geval. Daar komt de automatisering nu ook echt op gang in sectoren waar die tot nu toe het minst ontwikkeld was. De robotverkopen in Japan zullen in die sectoren sneller groeien dan in de maakindustrie, die al vergaand geautomatiseerd is. Daarom houd ik bijvoorbeeld ook de logistiek in de gaten. Bezorging met zelfrijdende auto’s kan veel mankracht besparen. Tijdens de Olympische Spelen in 2020 wil Japan de wereld laten zien hoe ver het land is met automatisering. De overheid noemt het ‘Society 5.0’ als allusie op ‘Industry 4.0’. Een maatschappij-breed Internet of Things met basically smart anything. In Nederland is weinig overheidssteun voor automatisering. Dat is in Japan heel anders. Bij ons staat dat ook voortdurend in het teken van een technologische wedloop rond digitalisering met China.’
‘In Japan heb je overal winkeltjes die 24 uur per dag open zijn. Daar bieden robots kansen in combinatie met cashloos betalen, automatische inventaris-controle en algoritmes om fraude te detecteren.’
‘Ik ben onbekend met de relatie tussen shintoïsme en technologie. Japan heeft zichzelf na de atoombommen in de Tweede Wereldoorlog vanaf nul weer moeten opbouwen. Japan heeft decennia van vooruitgang gekend door automatisering van industriële productie. Ik denk dat de geringere weerstand in Japan tegen robots en kunstmatige intelligentie deels is ingegeven door deze successen uit het verleden. Sommige journalisten van invloedrijke media schilderen robots graag af als vijanden van mensheid. Ik vind dat niet eerlijk.’
‘Vaste contracten voor het leven worden ook in Japan steeds minder talrijk. 40% van de beroepsbevolking heeft geen vast contract. Precaire baantjes nemen zienderogen toe. De onderzoekers Carl Benedikt Frey en Michael Osborne voorspelden in hun invloedrijke artikel “The future of employment: How susceptible are jobs to computerisation?” in 2017 dat 47% van de Amerikaanse banen zou verdwijnen door automatisering. Voor Japan ligt dat geschatte percentage zelfs nog iets hoger: 49% volgens een studie van de Oxford Martin School en het Nomura Research Institute. Volgens de werkgevers die ik heb geïnterviewd hebben robots en machines echter flinke beperkingen. Menselijke dienstverlening is cruciaal in de horeca. Ik ben daarom een beetje sceptisch over die schattingen, in elk geval in de horeca sector.’
‘In sommige restaurants werd alles van temperatuurregeling tot verkoop aangestuurd via een combinatie van software en wifi. Zonder wifi konden die restaurants niks meer. Omdat beide dingen verknoopt waren wezen de leveranciers naar elkaar. De softwaremaker zei: ‘het komt door de wifi’ en andersom. Dan heb je echt een back-up plan nodig als je een druk hotel hebt. Verzekering en onderhoud zijn aandachtspunten. En: dit soort vernieuwingen zijn heel duur. Alleen als je 100% zeker bent van je besparingen, ga je ervoor. Anders doe je het niet. In de meeste gevallen lijkt het succesvol geweest te zijn. Andere gevaren zijn dat de klant wegloopt doordat face-to-face contact verdwijnt en dat de kloof tussen hoger- en lager-opgeleiden nog dieper wordt.’
2014 – nu
Lecturer International Institute for Asian Studies (IAAS) van de Leiden Universiteit
2006 – 2014
PhD Political Economy University of Birmingham
