Johan Herrenberg
Charlie Chaplins Modern Times (1936) treft met zijn eerste 18 minuten het kloppende hart van het tweede industriële tijdperk.
In een perfect gechoreografeerde satire speelt Chaplin zijn bekende zwerverstypetje, nu een lopende-bandarbeider, die niet op zijn plaats is; gewapend met twee reusachtige sleutels draait hij in een ijzeren tempo moeren vast, opgejut door een voorman en de grote baas. Uiteindelijk draait hij zélf door. Hij belandt tussen de raderen van de enorme machine, wordt weer uitgespuwd, waarna hij maniakaal neuzen en knopen vast probeert te schroeven en vrolijk dansend de hele fabriek ontregelt. Na een wilde achtervolging – waarbij hij niet verzuimt, goed geprogrammeerd als hij is, om ook nog snel zijn kaart in de prikklok te steken – wordt hij ten slotte ingerekend.
De industriële revolutie (machineparken, fysieke infrastructuur) ontmoet nu volgens General Electric de internetrevolutie (slimme apparaten, netwerken, besluitvorming). Het Rathenau Instituut heeft de huidige transformatie grondig onderzocht in Werken aan de robotsamenleving, waar collega-columnist Valkema ook al over schreef in TW 26/27. Onder de toekomstige beroepen die ik in het rapport mocht begroeten: chipinplanter, dna-technoloog, dronemonteur, dronevanger, ethicus robotintelligentie, orgaanontwikkelaar, robottherapeut, virtuele reisagent en virtuele wereldontwerper. Ook zag ik vrije tijd ergens gedefinieerd als een ‘cognitief overschot’, een slapende bron die onvoldoende werd benut.
De Nike-schoen verontrustte me, die via een chip ‘doorlopend’ informatie terugstuurt naar de fabrikant om diensten aan te kunnen bieden aan de gebruiker. En ik had te doen met de Amazon-medewerker, die via zijn scanner met wifi iedere seconde wordt gemonitord, want de controle wordt er in onze wereld niet minder op. Door ‘big data’ is een precisiemanagement mogelijk, waar Ford en Taylor honderd jaar geleden hun vingers bij hadden afgelikt.
De mens als schakel in een mondiale waardeketen. Niet alleen lichamen worden nu onderworpen aan het streven naar grotere productiviteit = winst, maar ook steeds sterker onze geest. Hoe zal een nieuwe Chaplin deze ‘modern times’ verbeelden? Met een roerend verhaal over een flippende telemarketeer die zijn belscript dumpt voor een hart-tot-hartgesprek?
‘Om skills mismatch zo veel mogelijk te voorkomen’, las ik, ‘wordt meer interactie tussen bedrijven en het onderwijs van belang geacht. Onderwijsinstellingen kunnen bijvoorbeeld bedrijven betrekken bij de opzet van curricula; ook kunnen bedrijven en onderwijsinstellingen strategische relaties opzetten.’ We moeten leven, ja, maar hoe marktvormig wil je een bewustzijn hebben? Scholing is hersenen de gewenste spoeling geven: benutten we hun plasticiteit zo vruchtbaar mogelijk. De cognitieve verrijking van de robot moet niet worden uitgebalanceerd met een navenante verarming van zijn maker.
Ik twijfel er niet aan dat onze planeet heel ‘slim’ zal worden. Of we dat op een verstandige, bezonnen wijze bewerkstelligen, en daarbij ook nog kunnen dansen en rusten, dat hangt van onze wijsheid af.
Johan (J.Z.) Herrenberg is schrijver en alfa in hart en nieren, maar met een warme belangstelling voor techniek.
